Urlop macierzyÅ„ski (art. 180 i nast. ustawy z 1974 r. – Kodeks pracy, tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94) jest szczególnym rodzajem urlopu, przysÅ‚ugujÄ…cym pracownicy z tytuÅ‚u urodzenia dziecka w okresie trwania stosunku pracy. PrzysÅ‚uguje on niezależnie od stażu pracy i od podstawy nawiÄ…zania stosunku pracy. WyjÄ…tkowość urlopu macierzyÅ„skiego polega z jednej strony na tym, iż nie może on być zamieniony na jakiekolwiek Å›wiadczenie ekwiwalentne, choć nie zawsze musi być wykorzystany osobiÅ›cie przez pracownicÄ™ – w okreÅ›lonych przypadkach także przez ojca dziecka (na wniosek ojca, w razie rezygnacji przez pracownicÄ™ po wykorzystaniu 14 tygodni urlopu z dalszej jego części – art. 180 § 5, w razie niemożnoÅ›ci sprawowania przez pracownicÄ™ osobistej opieki nad dzieckiem ze wzglÄ™du na stan zdrowia – § 61, w razie Å›mierci pracownicy w czasie trwania urlopu § 7; w tych przypadkach ojciec dziecka ma prawo do części urlopu niewykorzystanej przez pracownicÄ™). Z drugiej zaÅ› strony podczas trwania urlopu macierzyÅ„skiego szczególnej ochronie podlega stosunek pracy. Jego rozwiÄ…zanie (jednostronnie; rozwiÄ…zanie umowy o pracÄ™ za porozumieniem stron możliwe jest w każdych warunkach i ustawodawca nie wprowadza w tej kwestii żadnych ograniczeÅ„) możliwe jest jedynie w trybie art. 52 k.p., a zatem w przypadkach uzasadniajÄ…cych rozwiÄ…zanie umowy o pracÄ™ bez wypowiedzenia z winy pracownika, co potocznie zwykÅ‚o siÄ™ okreÅ›lać jako zwolnienie dyscyplinarne. Nawet w tej sytuacji jednak konieczna jest zgoda organizacji zwiÄ…zkowej reprezentujÄ…cej pracownicÄ™. Niemożliwe jest zatem wypowiedzenie umowy o pracÄ™ (wyjÄ…tkiem jest likwidacja bÄ…dź upadÅ‚ość pracodawcy), wypowiedzenie zmieniajÄ…ce, rozwiÄ…zanie umowy o pracÄ™ bez wypowiedzenia bez winy pracownicy, jak również rozwiÄ…zanie umowy o pracÄ™ uprzednio wypowiedzianej – gdy pracownica zaszÅ‚a w ciążę podczas okresu wypowiedzenia. Zaznaczyć jednak trzeba, że w okresie ochronnym istnieje możliwość wygaÅ›niÄ™cia stosunku pracy w przypadkach okreÅ›lonych w k.p. – a wiÄ™c Å›mierci pracodawcy etc.

Za czas urlopu macierzyÅ„skiego przysÅ‚uguje zasiÅ‚ek macierzyÅ„ski, zgodnie z art. 184 k.p. W zakresie szczegółowej regulacji zasad przyznawania i wymiaru zasiÅ‚ku artykuÅ‚ ten odsyÅ‚a do ustawy z 1999 r. o Å›wiadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spoÅ‚ecznego w razie choroby i macierzyÅ„stwa (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267). Zgodnie z art. 31 tej ustawy, miesiÄ™czny zasiÅ‚ek wynosi 100 % jego podstawy, czyli przeciÄ™tnego miesiÄ™cznego wynagrodzenia za okres 12 miesiÄ™cy poprzedzajÄ…cych powstanie niezdolnoÅ›ci do pracy. ZasiÅ‚ek macierzyÅ„ski nie przysÅ‚uguje, gdy na podstawie odrÄ™bnych przepisów o wynagradzaniu pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia – tak bÄ™dzie choćby w sytuacji, gdy pracownica jest nauczycielem akademickim. Wówczas, zgodnie z art. 154 ust. 1 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.) zachowa ona prawo do wynagrodzenia za czas usprawiedliwionej nieobecnoÅ›ci w pracy (A. Rzetecka-Gil, Komentarz do ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku o Å›wiadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spoÅ‚ecznego w razie choroby lub macierzyÅ„stwa, Kraków 1999).

Czy zatem, w okresie trwania urlopu macierzyńskiego i pobierania z tego tytułu zasiłku, możliwa jest praca zarobkowa bez utraty praw do któregokolwiek z tych świadczeń?

Jeżeli chodzi o okres trwania urlopu macierzyńskiego, to ze względu na osobisty charakter i cel tego urlopu, jakim jest przede wszystkim ochrona zdrowia pracownicy, co do zasady nie ma takiej możliwości. Co do zasady, bowiem możliwe są inne rozwiązania. Jakie? Po pierwsze, jak wspomniano na wstępie, pracownica po upływie 14 tygodni od porodu może zrzec się pozostałej części urlopu, która w takiej sytuacji przechodzi na ojca dziecka – na jego wniosek. Zgodnie z artykułem 181 k.p. możliwa jest ponadto przerwa w urlopie macierzyńskim, w razie urodzenia dziecka wymagającego opieki szpitalnej – na czas trwania pobytu dziecka w szpitalu. Pozostałą część urlopu pracownica wykorzystuje po powrocie dziecka ze szpitala. I wreszcie, co jest novum w ustawowej regulacji – na mocy nowelizacji Kodeksu pracy, która weszła w życie z początkiem roku, wprowadzono tzw. dodatkowy urlop macierzyński. Mówi o tym nowo dodany art. 182(1) Kodeksu. Dodatkowy urlop macierzyński udzielany jest na pisemny wniosek pracownicy, złożony najpóźniej na 7 dni przed jego rozpoczęciem. Wymiar urlopu docelowo ma wynieść maksymalnie 6 bądź 8 tygodni (przy ciąży mnogiej). Ustawodawca wprowadza jednak 2 okresy przejściowe. I tak: w 2010 i 2011 roku wymiar to odpowiednio 2 tygodnie dla jednego dziecka i 3 tygodnie dla ciąży mnogiej, zaś w 2012 i 2013 r. 4 i 6 tygodni. Co ważne, pracodawca ma obowiązek taki wniosek uwzględnić. I dopiero podczas urlopu dodatkowego pracownica może łączyć korzystanie z tego urlopu z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego urlopu w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy (art. 182(1) § 4). Za czas takiego dodatkowego urlopu macierzyńskiego przysługuje też zasiłek macierzyński, w wysokości pomniejszonej proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy, w którym pracownica będzie łączył korzystanie z dodatkowego urlopu macierzyńskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego takiego urlopu (jeśli zatem pracownica będzie świadczyła pracę na pół etatu, zasiłek wyniesie 50 %; 2/5 etatu – 60 % etc).

Jeśli chodzi o drugą część pytania, dotyczącą zasiłku macierzyńskiego – artykuł 32 ustawy z 1999 r., nakazujący odpowiednie stosowanie do zasiłku macierzyńskiego wskazanych tam przepisów o zasiłku chorobowym nie wymienia wśród tych przepisów artykułu 17 ust. 1 ustawy, zgodnie z którym ubezpieczony traci prawo do zasiłku chorobowego, jeśli w okresie jego pobierania wykonuje pracę zarobkową. Uzasadnia to twierdzenie, iż jest możliwe wykonywanie pracy zarówno w warunkach prowadzonej działalności gospodarczej, jak też podjętego zatrudnienia (tak: A. Rzetecka-Gil, Komentarz …, a także K. Jędrzejewska, Można brać macierzyński i nadal prowadzić firmę, Rzeczpospolita z 6 kwietnia 2007 r.). Natomiast ubezpieczona, która nie prowadzi indywidualnej działalności gospodarczej, a pozostaje w stosunku pracy, siłą rzeczy nie będzie mogła pracować, poza wprowadzonym od stycznia okresem urlopu dodatkowego. Zasiłek pobierany jest bowiem w czasie trwania urlopu macierzyńskiego, a ten, jak wspomniano wcześniej, ze swej istoty wyklucza możliwość świadczenia pracy w okresie jego trwania.